Trong nhiều năm qua, bàn về giáo dục nghệ thuật nói chung và giáo dục âm nhạc nói riêng luôn là một đề tài nóng. Vậy thực trạng về đào tạo trong ngành âm nhạc học hiện nay là gì?
1. Thiếu sự chú trọng vào lý luận, phê bình và nghiên cứu âm nhạc.
Bên cạnh việc đào tạo ngành sáng tác và biểu diễn, các lĩnh vực như lý luận, phê bình và nghiên cứu âm nhạc chưa nhận được sự quan tâm đúng mức. Điều này được thể hiện thông qua việc các chương trình giảng dạy thiếu chiều sâu về lý luận và phê bình âm nhạc. Các trường đào tạo âm nhạc tại Việt Nam thường tập trung phần lớn vào phát triển kỹ năng biểu diễn. Kỹ năng sáng tác cũng đứng vị trí thứ 2 và gần như vắng bóng các môn đòi hỏi chiều sâu học thuật như lý thuyết âm nhạc hay phê bình.
Trong đào tạo âm nhạc tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, việc chú trọng vào đào tạo biểu diễn (cả lĩnh vực thanh nhạc và nhạc cụ) thu hút được nhiều sự quan tâm hơn hẳn từ phía các nhà đào tạo, cũng như từ phía học sinh, sinh viên hay cả những phụ huynh. Thực tế, các buổi hội thảo, lớp học chuyên sâu từ các chuyên gia cao cấp (master class) diễn ra tại các khoa biểu diễn cũng thu hút đông đảo sinh viên hơn hẳn các buổi học cùng chuyên gia diễn ra tại khoa nghiên cứu âm nhạc như: Sáng tác - chỉ huy - âm nhạc học. Khu vực thư viện là nơi chứa đựng vô vàn những tài liệu nghiên cứu chuyên sâu, nhưng thực tế rất ít có sự xuất hiện của các học sinh, sinh viên các ngành âm nhạc mà cũng chỉ số ít là những “chú ong” chăm chỉ đến từ ngành Âm nhạc học.
Nhiều sinh viên tốt nghiệp ngành âm nhạc thường nắm chắc kỹ năng biểu diễn, nhưng lại thiếu nền tảng lý luận học thuật để có. Hể phân tích tác phẩm hoặc viết các bài phê bình âm nhạc có giá trị. Nói một cách đơn giản hơn, dù là môi trường chuyên nghiệp nhưng những sản phẩm nghệ sĩ được “ra lò” trong tình trạng biểu diễn rất hay, rất có hồn nhưng để truyền tải hay giải thích, đánh giá và lan toả cho công chúng thông qua nói, viết phê bình lại là điều hết sức khó khăn.
So với các ngành sáng khác, số lượng chuyên gia nghiên cứu, giảng dạy về lý luận và phê bình âm nhạc còn rất hạn chế. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu nhân lực có khả năng đào tạo thế hệ tiếp theo trong lĩnh vực này. Các tác phẩm phê bình âm nhạc chất lượng cao của các nhà nghiên cứu trong nước vẫn còn ít và chưa tạo được sự ảnh hưởng lớn trong cộng đồng nghệ thuật. Chúng ta dễ dàng nhận thấy, cùng một chương trình âm nhạc được phát trên sóng truyền hình, những bài viết phân tích về trang phục hay yếu tố đời tư của ca sĩ, nghệ sĩ, luôn hot hit hơn, đón nhận được nhiều sự quan tâm hơn những bài viết mang tính học thuật. Ít những bài báo phân tích, mổ xẻ để chỉ ra chương trình này hay ở chỗ nào?, mang ý nghĩa gì, những yếu tố nào quyết định sự thành bại thì ít được nhắc tới.
Không chỉ vậy, sự “thiếu thốn” còn nằm ở việc hạn chế trong các công trình nghiên cứu âm nhạc - Một lĩnh vực có tính học thuật cao, đòi hỏi cần nhiều sự đầu tư và thời gian. Tuy nhiên, tại Việt Nam, lĩnh vực này chưa được phát triển mạnh mẽ. Các công trình nghiên cứu về âm nhạc truyền thống Việt Nam hoặc các nghiên cứu so sánh giữa âm nhạc Việt Nam và quốc tế còn rất hạn chế cả về số lượng và chất lượng.
Nhìn chung, việc thiếu sự đầu tư và chú trọng vào lý luận, phê bình và nghiên cứu âm nhạc đã tạo ra khoảng trống lớn trong hệ thống đào tạo âm nhạc Việt Nam. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo ma còn làm lu mờ, giảm sức ảnh hưởng của nền âm nhạc Việt trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
2. Chưa đáp ứng đủ nhu cầu xã hội.
Nhiều sinh viên ngành Lý luận và Phê bình âm nhạc sau khi tốt nghiệp chưa có đủ kiến thức và kỹ năng thực tế để đáp ứng nhu cầu của ngành nghề âm nhạc hiện nay. Điều này thể hiện qua việc SV thiếu kỹ năng viết phê bình chuyên sâu. Sinh viên tốt nghiệp ngành phê bình âm nhạc thường thiếu khả năng viết bài phê bình chuyên sâu và mang tính phân tích cao. Mặc dù được học các lý thuyết về phê bình âm nhạc, nhưng khi đối diện với những tác phẩm âm nhạc hiện đại hoặc các trào lưu âm nhạc đương đại, nhiều sinh viên gặp khó khăn trong việc phân tích, đánh giá chi tiết và đưa ra những nhận định có tính học thuật. Ví dụ, khi viết về các buổi biểu diễn âm nhạc đương đại, nhiều bài phê bình chỉ dừng lại ở mức mô tả sự kiện mà không có sự phân tích sâu sắc về lịch sử sáng tác, phong cách, kỹ thuật biểu diễn hoặc ý nghĩa của tác phẩm.
Trong thực tế, các nhà phê bình âm nhạc thường tham gia các sự kiện âm nhạc như lễ hội, buổi hòa nhạc, hoặc các cuộc thi âm nhạc để đưa ra đánh giá. Tuy nhiên, nhiều sinh viên trong quá trình học tập chưa có nhiều cơ hội tham dự những buổi hoà nhạc, biểu diễn âm nhạc tầm cỡ, quy mô lớn với nhiều lý do khách quan hoặc chủ quan. Bởi vậy, sau khi tốt nghiệp, họ chưa có đủ kỹ năng để tham gia và phê bình một cách khách quan và sâu sắc tại các sự kiện này. Họ có thể thiếu kinh nghiệm để so sánh và đánh giá các tác phẩm âm nhạc trong bối cảnh quốc tế hoặc chưa quen với việc giao tiếp với các nghệ sĩ, nhà sản xuất âm nhạc để hiểu thêm về bối cảnh sáng tác và biểu diễn. Thiếu kiến thức và kỹ năng ứng dụng công nghệ trong phê bình âm nhạc.
Trong bối cảnh xã hội phát triển, phê bình âm nhạc không chỉ dừng lại ở các bài khoa học, các bài viết trên báo in mà còn mở rộng sang các nền tảng truyền thông số như báo điện tử, trang điển tử, blog, vlog, podcast, và các kênh mạng xã hội. Tuy nhiên, nhiều sinh viên ngành lý luận, phê bình âm nhạc chưa được đào tạo đầy đủ khoa học công nghệ. Nhiều sinh viên gặp khó khăn trong việc sử dụng các nền tảng truyền thông để xây dựng thương hiệu cá nhân hoặc chia sẻ các bài viết phê bình trên trang mạng, khiến họ bị hạn chế trong việc tiếp cận và mở rộng đối tượng độc giả.
Trong quá trình theo học, các sinh viên chưa có nhiều cơ hội làm quen với các trào lưu âm nhạc đương đại song song với việc học trên lớp. Thí dụ, về bộ môn “tính năng nhạc cụ”, bên cạnh việc hiểu được sự ra đời, âm thanh, công năng và ứng dụng của các nhạc cụ đối với các tác phẩm kinh điển, nổi tiếng thì việc ứng dụng phối khí vào các bản nhạc đương đại là vô cùng quan trọng. Thiếu hụt điều này, sinh viên khi tốt nghiệp không đáp ứng đủ kiến thức về các trào lưu âm nhạc quốc tế và các xu hướng âm nhạc đương đại. Điều này khiến họ khó có thể đưa ra các đánh giá chính xác và mang tính so sánh trong bối cảnh âm nhạc toàn cầu.
Khi viết phê bình về một buổi hòa nhạc của các nghệ sĩ nhạc điện tử hoặc hip-hop, nhiều sinh viên gặp khó khăn trong việc hiểu sâu sắc về đặc điểm của thể loại và những yếu tố đổi mới trong phong cách trình diễn (ví dụ: tại sao âm nhạc của Taylor Swift, Maroon 5,… lại trở nên sống động, hot hit?)
Một sinh viên tốt nghiệp chuyên ngành lý luận và phê bình âm nhạc có thể rất giỏi trong việc phê bình một buổi biểu diễn hoà nhạc cổ điển, nhưng lại khó có thể phân tích và đánh giá chính xác, triệt để về một lễ hội âm nhạc quốc tế như Coachella hay Tomorrowland, do thiếu trải nghiệm và kiến thức về các yếu tố kỹ thuật, văn hóa của các sự kiện này.
Những vấn đề này chỉ ra rằng chương trình đào tạo lý luận và phê bình âm nhạc tại Việt Nam cần phải được cải tiến để trang bị cho sinh viên không chỉ về lý thuyết mà còn các kỹ năng thực tiễn nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của ngành nghề trong bối cảnh hiện đại.
3. Khó khăn trong việc đổi mới đào tạo.
Một trong những thách thức chính là sự thiếu hụt kinh nghiệm và khó khăn trong việc cải tiến chương trình đào tạo, làm sao để cân bằng giữa bảo tồn giá trị truyền thống và tiếp thu những xu hướng âm nhạc quốc tế mới.
Dễ dàng nhận thấy, những khó khăn mà ngành gặp phải đó là giáo viên và phương pháp dạy hiện nay còn chú trọng vào thời kỳ âm nhạc cổ điển, lãng mạn và âm nhạc truyền thống mà chưa đẩy mạnh việc cho học sinh, sinh viên tiếp cận với các trào lưu, xu hướng âm nhạc mới, mang tính hội nhập, quốc tế. Điều này dẫn đến việc sinh viên thiếu kiến thức về những thay đổi về xu hướng âm nhạc toàn cầu, khiến họ khó theo kịp với các yêu cầu của công việc phê bình âm nhạc hiện đại. Sinh viên ngành lý luận, phê bình âm nhạc có thể có kiến thức sâu rộng về âm nhạc cổ điển, âm nhạc truyền thống (nhã nhạc cung đình Huế, ca trù,..) nhưng khi đối mặt với các thể loại âm nhạc hiện đại Rock, EDM, rap,.. thì lại gặp khó khăn trong việc phân tích, đánh giá, nhận xét,… do thiếu hiểu biết về các yếu tố kỹ thuật và văn hoá của những thể loại âm nhạc này.
Thiếu đội ngũ giảng viên có kiến thức đa dạng. Việc đào tạo lý luận và phê bình âm nhạc tại Việt Nam còn thiếu những giảng viên có kiến thức phong phú, đặc biệt là trong các lĩnh vực âm nhạc đương đại và quốc tế. Nhiều giảng viên chuyên sâu về kiến thức âm nhạc cổ điển, âm nhạc truyền thống nhưng lại không có nhiều kinh nghiệm hoặc kiến thức về các trào lưu âm nhạc hiện đại, điều này gây khó khăn trong việc đào tạo sinh viên về các xu hướng mới. Khi giảng dạy về phê bình âm nhạc quốc tế, nhiều giảng viên vẫn sử dụng các tài liệu cũ, thiếu cập nhật về các thể loại âm nhạc mới như trap, synth-pop hay những xu hướng kết hợp giữa các loại hình âm nhạc truyền thống và hiện đại, khiến sinh viên khó nắm bắt được sự phong phú của âm nhạc đương đại.
Thiếu tài liệu giảng dạy cập nhật. Hệ thống tài liệu, giáo trình về lý luận và phê bình âm nhạc tại các trường âm nhạc Việt Nam chưa được cập nhật đầy đủ để bao quát các xu hướng âm nhạc quốc tế. Nhiều giáo trình còn dựa trên các nghiên cứu cũ và không cung cấp đủ kiến thức về các thể loại âm nhạc mới và sự phát triển của công nghệ âm nhạc trong thời đại số. Trong khi các nước phát triển có tài liệu giảng dạy chi tiết về cách phê bình âm nhạc điện tử, nhạc phim, hay âm nhạc số, các tài liệu ở Việt Nam vẫn còn tập trung nhiều vào lý thuyết âm nhạc cổ điển hoặc âm nhạc truyền thống, dẫn đến việc sinh viên thiếu hiểu biết về các yếu tố mới của âm nhạc thế giới hiện nay.
Sự bảo thủ trong quan điểm giáo dục. Nhiều trường âm nhạc và cơ sở đào tạo vẫn duy trì quan điểm bảo thủ, chưa mở cửa đủ rộng để đón nhận các yếu tố âm nhạc đương đại và xu hướng toàn cầu. Điều này dẫn đến việc chương trình đào tạo chưa linh hoạt để kịp thời thay đổi và cập nhật phù hợp với bối cảnh quốc tế. Một số trường vẫn chưa sẵn sàng tích hợp các môn học về phê bình âm nhạc đương đại hoặc các khóa học về kỹ năng viết bài phê bình về sự kiện âm nhạc trên nền tảng số vào chương trình giảng dạy, trong khi đó lại rất cần thiết trong thời đại công nghệ hiện nay.
Những khó khăn trên đòi hỏi sự đổi mới mạnh mẽ trong cả chương trình giảng dạy và phương pháp đào tạo, nhằm tạo ra sự cân bằng giữa việc bảo tồn âm nhạc truyền thống và tiếp thu những yếu tố mới của âm nhạc quốc tế để đáp ứng nhu cầu ngày càng phát triển của ngành lý luận và phê bình âm nhạc tại Việt Nam.
4. Sản phẩm đầu ra chưa rõ ràng.
Cơ hội việc làm cho sinh viên sau khi tốt nghiệp ngành Âm nhạc học còn hạn chế. Danh mục các công việc cụ thể và hướng đi nghề nghiệp cho sinh viên chưa được xác định rõ ràng dẫn đến sự mơ hồ về định hướng nghề nghiệp khi ra trường.
Bên cạnh đó là việc “mơ hồ” từ các tổ chức tuyển dụng, các cơ quan, tổ chức có liên quan đến lý luận, phê bình như viện nghiên cứu, các tạp chí về âm nhạc, nghệ thuật,… vẫn còn ít những đợt tuyển dụng. Trong bối cảnh xã hội hiện nay, phê bình âm nhạc cũng còn chưa được đánh giá cao và thiếu sự chú ý từ công chúng. Điều này cũng làm giảm cơ hội cho sinh viên trong ngành theo đuổi sự nghiệp chuyên sâu trong lĩnh vực phê bình âm nhạc.
Vậy hướng đi gì dành cho sinh viên ngành phê bình, lý luận âm nhạc?
Để sinh viên ngành lý luận, phê bình âm nhạc sau khi tốt nghiệp có nhiều cơ hội việc làm hơn, ta có thể nhân nhắc và chú trọng tới công cuộc đào sâu kiến thức, kỹ năng chuyên môn, xây dựng thương hiệu cá nhân và tích cực tham gia các dự án. Sinh viên cần mở rộng kiến thức và kỹ năng về âm nhạc quốc tế, âm nhạc đương đại chứ không chỉ dừng lại ở âm nhạc cổ điển, âm nhạc truyền thống hay đơn giản là sự bó hẹp trong phạm vi kiến thức nhà trường. Việc tiếp cận với các xu hướng mới trên thế giới cũng làm tăng cơ hội làm việc trong môi trường quốc tế. Bên cạnh đó, sinh viên cần trau dồi, trau chuôt kỹ càng về kỹ năng viết lách, truyền thông ngay từ những bước đầu tiên theo học trên giảng đường. Kỹ năng viết báo, tạp chí, biên tập nội dụng, khả năng truyền đạt ý tưởng một cách đầy đủ, thú vị, sáng tạo là điều vô cùng cần thiết. Ngoài ra, bản thân mỗi người cần tự ý thức và xây dựng thương hiệu cá nhân trên mạng xã hội. Với sự phát triển của nền tảng số, sinh viên có thể phát triển sự nghiệp của mình bằng cách trở thành những nhà phê bình âm nhạc tự do, tạo lập kênh riêng và thu hút lượng bạn đọc, lượng fan nhất định thông qua những nền tảng mạng xã hội. Và quan trọng hơn hẳn là mỗi sinh viên cần chủ động, tích cực tham gia các dự án nghiên cứu và học tập nâng cao về chuyên ngành mình theo đuổi. Sinh viên có thể tham gia các chương trình nghiên cứu hoặc tiếp tục học các lớp nâng cao, chương trình sau đại học,.. trong các lĩnh vực liên quan để phát triển nhiều hơn nữa về chuyên môn, từ đó mở rộng thêm cơ hội nghề nghiệp trong lĩnh vực giảng dạy và nghiên cứu âm nhạc. Chẳng hạn, một sinh viên tốt nghiệp ngành lý luận, phê bình âm nhạc tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam có thể theo học thêm các lớp nghiệp vụ báo chí, thạc sĩ báo chí, biên tập,… tại các trường, các đơn vị đào tạo ngành liên quan nhằm nâng cao nghiệp vụ, mở rộng cơ hội. Hoặc lớp học ngắn hạn, lớp học trực tuyến của các trường âm nhạc hàng đầu thế giới tổ chức như Học viện Âm nhạc Hoàng gia Anh, Berklee College of Music,.. với đa dạng các chuyên ngành mới, chưa xuất hiện tại Việt Nam.
Giải pháp: Cần có danh mục các công việc cụ thể dành cho sinh viên lý luận, phê bình âm nhạc để các em có thể nắm rõ hơn kiến thức đủ và cần cho việc tìm kiếm công việc liên quan đến chuyên ngành của mình trong một số lĩnh vực như:
- Nhà phê bình âm nhạc: Làm việc với các báo, tạp chí, nội san, trang web chuyên ngành về âm nhạc, các chương trình huyền hình hoặc đài phát thanh để viết bài, thực hiện các chương trình trao đổi, bàn tròn, toạ đàm về âm nhạc.
- Biên tập viên âm nhạc: Làm việc tại các nhà xuất bản âm nhạc, tạp chí hoặc đài phát thanh, truyền hình với vai trò biên tập nội dung, tổ chức các chương trình âm nhạc hoặc phụ trách mảng tin tức về âm nhạc; viết kịch bản cho các chương trình phát thanh, truyền hình, sân khấu thực cảnh.
- Giảng viên âm nhạc: Giảng dạy tại các trường nghệ thuật chuyên và không chuyên, các trung tâm đào đạo về âm nhạc, các Trường Phổ thông hoặc tư nhân.
- Nghiên cứu viên: Làm việc tại các Vụ, viện nghiên cứu
- Tổ chức sự kiện âm nhạc: Tham gia tổ chức, quản lý các sự kiện âm nhạc, các lễ hội âm nhạc, các chương trình nghệ thuật
- Nhà tư vấn âm nhạc: Làm việc cho các công ty giải trí, các hãng băng đĩa với vai trò tư vấn các chiến lược phát triển âm nhạc, chiến lược truyền thông, hướng đi cho các nghệ sĩ.
- Nhà phê bình âm nhạc trực tuyến/ music blogger: Với sự phát triển của mạng xã hội và các nền tảng trực tuyến, sinh viên có thể xây dựng sự nghiệp cá nhân bằng cách trở thành các nhà phê bình âm nhạc trực tuyến, viết blog âm nhạc hay làm video trên các nền tảng Youtube, Facebook, Tiktok,… Hiện nay chúng ta có thể thấy những kênh xây dựng nội dung chuyên về phân tích, phê bình các sản phẩm âm nhạc hoặc viết blog về các xu hướng âm nhạc cả về hiện đại và truyền thống.
Có thể nói, mặc dù cơ hội việc làm dành cho sinh viên ngành lý luận, phê bình âm nhạc còn hạn chế, nhưng với sự linh hoạt và khả năng tự nâng cao kỹ năng, sinh viên vẫn có thể tìm thấy những con đường phát triển nghề nghiệp mới năng động, phù hợp với yêu cầu của ngành công nghiệp âm nhạc hiện nay.
Hà Nội tháng 10/2024
